سرنوشت تازهٔ اصطلاح «نشوز» در خوانشِ ثاقب حسین
(نگاهی تفسیری-تاریخی در میان مناقشه‌های همیشگی در باب حکم نشوز در سوره نساء)
بدون اغماض، آیهٔ ۳۴ سوره نساء یکی از پرمناقشه‌ترین آیات قرآن است که تا کنون با تفاسیر متنوع و متکثری مواجه شده است: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ ۚ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ ۚ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ…»
این آیهٔ سورهٔ نساء، به ویژه عبارت «وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ» در تفاسیر و آثار فقهی جریان اصلی اسلامی، عموما به‌گونه‌ای تفسیر شده که به شوهر اجازه می‌دهد در صورت «نشوز» همسر خود را مورد ضرب قرار دهد. با این حال ردی در تاریخ تفسیر این آیه وجود دارد که نشان می‌دهد این برداشت تنها تفسیر مستدل آیه نبوده و تشویش در مورد این تفسیر رایج در تمامی تاریخ سنت تفسیری دیده می‌شود. به عبارتی بر خلاف تصور عمومی، اعتراض به این برداشت رایج از آیه، مختص عصر مدرن نیست و مفسرین و علما در طول تاریخ، تفاسیر و بحث‌های متفاوتی را ارائه کرده‌اند. ثاقب حسین، در پژوهشی مفصل و چندساحتی توانست این آیه را از منظرهای مختلف و در پرتو یهودیت ربانی فهم و بررسی کند.
اگرچه ارزشمندی مسیر پژوهشی ثاقب حسین به دلایل مختلفی همچون تواضع پژوهشگر نسبت به پژوهش‌های پیشین خود واضح و برجسته است، اما می‌توان به اهمیت پژوهش او از حیث روش‌شناختی نیز اشاره کرد. «کلمه» در «متن» معنا می‌یابد و متن در ساختارهای ادبی، اجتماعی و فرهنگی‌اش؛ این پژوهشگر نیز با تکیه بر اهمیت بافتار ادبی آیه و فهم دقیق آن برای کاهش خوانش‌های سلیقه‌ای، فارغ از تفاسیر و آثار فقهی به‌دنبال رد پایِ کلمهٔ نشوز –این اصطلاح پربحث و مناقشه‌برانگیز- و کاربرد آن در ساختارهای تازهٔ دیگری می‌گردد: سایر آیات قرآن، شعر دوران جاهلی، شعر متقدم اسلامی، دیگر آثار ادبی قرون اولیه اسلامی و مکتوبات متقدم حدیثی.
او همچنین نشان داد که فهم‌های بدیلی از جنبه‌های مختلف آیهٔ ۳۴ سورهٔ نساء در قرون اولیهٔ اسلامی و به واسطهٔ برخی احادیث رواج داشته که از سنت فقهی و تفسیری فاصله دارند و در عین حال به برداشت طرح شده در این مقاله بسیار نزدیک‌اند. دنبال‌کردن کلمه «نشوز» در یک بافتار ادبی وسیع‌تر، پایانِ کارِ این پژوهشگر نیست. او رابطهٔ بین این آیه را با مرتبط‌ترین پیشینهٔ مرتبط با آن در ادبیات پساعهدینی، بررسی می‌کند که حول حکم فقهی یهودیت ربانی دربارهٔ سوتاه یا همسر مشکوک به زنا است. ثاقب حسین در این مقاله نشان می‌دهد که میان احکام مرتبط با همسر متهم به نشوز و سوتاه ربانی هم‌پوشانی قابل توجهی وجود دارد که احتمالا نشان‌دهندهٔ اشارهٔ هر دوی آن‌ها به یک مسئله است.
ویدئو ارائه مقاله مذکور به همراه زیرنویس فارسی قابل مشاهده است.
در این ارائه، در ابتدا به مرور بافتار ادبی آیه پرداخته شده، سپس سلسله مراتب جنسیتی آیه و مسئله اطاعت زن از شوهرش مورد بازبینی قرار می‌گیرد. سپس تلاش شده تا اصطلاح کلیدی نشوز فارغ از تفاسیر و آثار فقهی و با توجه به کاربرد آن در قرآن، اشعار متقدم اسلامی و جاهلی و دیگر متون اسلامی متقدم، مجدداً ارزیابی شود. شواهد به طور همبسته‌ای نشان می‌دهند که نشوز نه به «نافرمانی»، بلکه به «تمایل به ترک شوهر (معمولاً به نحوی که پای مرد دیگری در میان است)» اشاره می‌کند و بنابراین ممکن است نشوز، تعبیری مودبانه از خیانت زناشویی باشد. سرانجام، رابطه بینامتنی بین این آیه و فقه ربانی یهودی برای سوتاه -همسر مشکوک به زنا- بررسی خواهد شد
مقاله ثاقب حسین که در سال ۲۰۲۱ در مجلهٔ مطالعات قرآنیِ دانشگاه ادینبرا انتشار یافت، با همت جمعی از شرکت‌کنندگان و همراه مدرسهٔ انعکاس به فارسی برگردانده شد تا با سهولت بیشتری در دسترس پژوهشگران فارسی‌زبان در سراسر دنیا و همهٔ علاقه‌مندان این حوزه قرار بگیرد. اصل مقاله به همراه ترجمه فارسی آن قابل دسترس است.
معرفی نویسنده
ثاقب حسین استادیار دانشگاه لویولا مری‌مونت و فارغ‌التحصیل دانشگاه آکسفورد